Thread by Seda Özen Bilgili

twitter.com
1 Recommender
1 Mention
Recommend
Post
Save
Complete
Collect
Thread
Türkşeker'in, 1957 yılında inşa edilmiş* Ankara Genel Müdürlük binasının mimari hikayesini anlatacağım. Bu seride kurumun bir teknikerden uluslarası bir mimar yetiştirmesini okuyacağız.

*1970 yılında yapıya, kurum mimarlarınca, ayırt edilemeyecek şekilde üç kat ilave edilmiştir.
Türkşeker Genel Müdürlük binasının mimari hikayesini ortaya çıkarabilmek için aylarca uğraştım. Bu konuya teşvik eden @BekirCantemir e ve bu mimari hikayenin önemli kahramanlarından Mukadder Çizer'i tez konusu olarak çalışan Orkun Dayıoğlu'na @alexandrefendi teşekkür ederim.
Şeker fabrikaları; kendi yöneticilerini ilginç bir usülle yetiştiriyordu. Yurtdışına eğitime göndereceği gençleri yaz tatillerinde işçi olarak fabrikada staja alıyordu. Lise mezunları, doğal bir elemeden geçiyor ve yurtdışına okumaya gönderilecek olan öğrenciler belirleniyordu.
Yurtdışında öğrenim görüp gelen gençler; şeker fabrikalarında mühendislik ve yöneticilik yaparlar. Türkiye Şeker Fabrikaları Genel Müdürlüğü; benzer şekilde proje biriminde de, kendi yetiştirdiği tekniker ve mimar, mühendisleriyle şeker fabrikaları projelerini hazırlamıştır.
Türkiye Şeker Fabrikaları'nın Ankara'daki Genel Müdürlük binasının tasarımının Prof. Paul Bonatz’a ait olduğu yönünde bir kabul mevcuttu. Bu sözlü bilgi bir çizimle doğrulanmamıştı. Türk Şeker arşivine ilk girdiğim gün ise Yüksek Mimar Mukadder Çizer imzalı projelere rastlamıştım
Yüksek Mimar Mukadder Çizer, Konya Baş Mimarı Mimar Muzaffer Bey'in oğluydu.

Muzaffer Bey; I. Ulusal Mimarlık akımının önemli temsilcilerinden olup, Şişli Abide-i Hürriyet Anıtı, Konya Lisesi, Ziraat Abidesi'nin de mimarı idi. Göztepe Cemil Topuzlu Köşkü'nün de mimarlarındandı.
Kurum, sözlü aktarımla yapının mimarının "Alman" olduğunu biliyordu. Ancak Türk Şeker'in proje arşivinde Prof. Paul Bonatz'a ait tek bir çizim bulamamışken, Y. Mimar Mukadder Çizer'in Genel Müdürlük binasına dair, 1/100 ölçekten, 1/1 ölçeğe değişen onlarca paftasını tespit ettim.
Ülkemizde önemli bir mimari araştırma merkezi olan @SALT_Online da ise Prof. Paul Bonatz'ın Türkiye Şeker Fabrikaları Umum Müdürlük binasına ait projeleri teslim ettiğine dair bir belge buldum. Şanslıydım, teslim evrakında adı geçen Sayın Ertuğrul Özakdemir'e ulaşabildim.
Y. Mimar Ertuğrul Özakdemir, 1931 doğumlu, 1954 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi'nden mezun olmuş. CSO'nun uzun yıllar kullanmış olduğu salonun iki mimarından biri ve muazzam bir hafızası var. Kendisinin tanıklığıyla, bu konuda bugüne kadar kaydedilmemiş ayrıntıları öğrendim.
Y. Mimar Ertuğrul Özakdemir, Prof. Emin Onat'ın öğrencisidir. Aktardığına göre Türkiye Şeker Fabrikaları Genel Müdürlüğü yetkilileri, Genel Müdürlük binası için Prof. Emin Onat'tan teklif istemiştir (~1954)
Emin Onat, Orhan Arda ile Anıtkabir'i yeni tamamlamıştır (10 Kasım 1953).
Prof. Emin Onat, kendisinden mimari proje teklifi istenmesini doğru bulmaz. Yarışma yapılmasını ister. Muhtemelen davet usülü bir yarışma olur. Onat'ın isteğiyle Prof. Paul Bonatz da yarışmaya katılır.

*Doğan Tekeli, Prof. Orhan Safa'nın da yarışmaya katıldığını hatırlamaktadır.
Prof. Emin Onat'ın amacı, Anıtkabir'in jüri üyeliğini üstlendikten sonra ülkemizde yaşamaya başlamış Prof. Paul Bonatz'ın ülkesine dönüşünü erteletmektir.
Ertuğrul Özakdemir, Prof. Emin Onat’ın; “İnşallah Bonatz kazanır da 1-2 sene daha Türkiye’de kalır” dediğine şahit olmuştur.
Prof. Emin Onat, Türkiye Şeker Fabrikaları Genel Müdürlük binası yarışma çizimlerini genç ekip arkadaşlarına bırakır. 1-2 defa projeye göz atar, tashih (düzeltme) yapar. Yarışmayı Hocası Prof. Bonatz'ın kazanmasını ister. Her iki ekibin projesini de Ertuğrul Özakdemir teslim eder
"Prof. Paul Bonatz'ın Türkiye Yılları" başlıklı doktora çalışması ve aynı adlı kitabın müellifi Dr. Aslı Can, Prof. Paul Bonatz'ın Almanya'daki arşivinden edindiği 1954 yılı ajandasını benimle paylaştı

Mimarın Şeker Fabrikaları Genel Müdürlüğü tasarımını gün gün izlemek ilginçti
Dr. Mimar Aslı Can, büyük bir cömertlik göstererek, 1954 yılı ajandasına dair yaptığı çözümlemeyi de gönderdi. Bu sayede projede çalışan yardımcı mimarları anlamam kolaylaştı. Mukadder Bey'in adına da birkaç defa rastladım. 6 Nisan 1954'te olduğu gibi, "Mukadder, Şeker'den geldi"
Salt Araştırma'da* rastladığım 27 Ocak 1954 tarihli bir Paul Bonatz eskizinin, Türk Şeker Genel Müdürlük binasına ait olduğunu fark ettim. Sonunda Bonatz'a ait bir çizime de rastlamıştım.

*Y. Mimar Harika Alpar Söylemezoğlu - Prof. Kemali Söylemezoğlu arşivi @SALT_Online
Prof. Paul Bonatz'ın yapıyla ilişkisi proje teslimiyle büyük ölçüde sonlanmıştı. 1943 yılından itibaren yaşadığı ülkemizi bırakıp, 1954 yılında Almanya'ya geri dönmüştü.

*Paul Bonatz'ın Türkiye Yılları için Aslı Can'ın doktora tezi/ kitabını öneririm drive.google.com/file/d/1dhwcVtgrpFsaP7dg_dj0LoiSG2oxboEq/view?usp=drivesdk
Türkşeker'in proje arşivinde zaman geçirirken, görevliler büyük bir gururla, Şeker Fabrikaları çizimlerini kurumun mimarlarının yaptığını, hiçbir zaman dışarıdan proje hizmeti almadıklarını anlattılar.

Y. Mimar Mukadder Çizer'in de kurumla bir ilişkisi olabileceğini düşündüm.
Personel kayıtlarını araştırdığımda, Y. Mimar Mukadder Çizer'in 1934 yılında Şeker Şirketi'nde tekniker olarak çalışmaya başladığını gördüm. Etibank'ta da çalışıp 1940'lı yıllarda tekrar Şeker Şirketi'ne dönmüştü.

Tercümei hal varakasına not düşülmüştü "mimar olmak arzusundaydı"
Şeker Fabrikaları, müessese hesabına, Mukadder Çizer'i mimarlık eğitim alması için üzere Stuttgart'a gönderir.

Stuttgart Teknik Üniversitesi, 1930’lu yıllardan itibaren mimarlık ve mühendislik okuyan Türk öğrencilerinin devlet eliyle gönderildiği okulların başında gelmektedir.
Şeker Fabrikaları, bir personelini yüksek eğitim alması için yurtdışına gönderiyor, dövizini takip ediyor. Bu olabilir

Bu paylaştığım belgede ise duygulanmamak elde değil; "Şeker Fabrikaları, Almanya'ya gönderdiği personel-öğrenciye her ay, İstanbul'dan trenle erzak yolluyor."
Prof. Paul Bonatz o tarihlerde Almanya'da Stuttgart Üniversitesi'nde Hoca'dır. Belgede yazdığı üzere; Ankara'da bir devlet binasını tasarladığı esnada, Mukadder Çizer de ofisinde çalışmıştır.
İki mimar, Türkşeker Genel Müdürlük bina inşasından 10 yıl önce Stuttgart'ta tanışmıştır
Almanya'da okuyan öğrenciler için 1944 yılı kritiktir. İletişim kesilir, öğrenciler dönemez. Kendi adlarına ve Maarif vekilliği, Devlet Demiryolları, Sümerbank, MTA, Şeker Fabrikaları hesabına okuyan öğrencilerin sıhhatte olduklarına dair duyuruda, Mukadder Çizer adını da görürüz
1944 yılında ağırlaşan savaş koşulları nedeniyle bazı öğrenciler eğitimlerini yarım bırakıp ülkeye geri döner, bir kısmı da Almanya’dan İsviçre’ye geçer.

Mukadder Çizer, Stuttgart Üniversitesi'nden bu diplomayı alır.
16 Mart 1945, öğrenciler İsviçre'ye geçer. Şeker Fabrikaları, kurum hesabına okuttuğu Mukadder Çizer'e veya diğer öğrencilere, hadi artık geri dönün demez.

Mukadder Çizer, mimarlık eğitimini hakkıyla tamamlamak için İsviçre'de Lausanne Politeknik Üniversitesi'ne kaydolur.
Mukadder Çizer, Lausanne Politeknik Üniversitesi'nde Mimarlık Fakültesi kurucularından Jean Tschumi'nin öğrencisi olur. Okulun mimarlık bölümünün ilk mezunu Mukadder Çizer'dir. Jean Tschumi, yalnızca kendisine ilk diploma projesini çalışma fırsatı verir.

www.mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=433&RecID=5276
Jean Tschumi, "Architecture Echélle Grandeur" isimli kitabında, Lausanne Politeknik Üniversitesi Mimarlık Bölümü’nün ilk mezunu ve öğrencisi olan Mukadder Çizer’in “Ankara Milli Kütüphanesi” isimli bitirme projesinin bir çizimine de yer vermiştir

*Orkun Dayıoğlu @alexandrefendi
Y. Mimar Mukadder Çizer; İsviçre'deki eğitimini tamamlar.

Personel dosyasındaki bu evraktan görebildiğim kadarıyla, Şeker Fabrikaları'nda, Fabrikalar Teknik İşleri Teknisyeni olur. Yurtdışında eğitimin şartı; her bir yıl eğitime karşılık iki yıl yüklem (çalışma) şeklindeydi.
Sonuç olarak; Ankara'da Genel Müdürlük binası inşa edileceği zaman, Prof. Emin Onat'a proje önerilir. Onat, bir yarışma yapılmasını ister, Hocası Bonatz'ın projeyi yapmasını sağlar. Prof. Bonatz, Stuttgart'tan öğrencisi ve Türkşeker çalışanı Mukadder Çizer'i de projeye dahil eder
Y. Mimar Mukadder Çizer'in, (tahminen) aldığı 3 yıllık yurtdışı eğitimine karşılık kuruma olan 6 yıllık yüklemi bittiğinde (1948-54 olmalı), Beyoğlu'nda, Narmanlı Yurdu'nda ofis açar.

Şeker Fabrikaları Genel Müdürlük binasının uygulama çizimlerini yapmaya devam eder (1954-57).
Şeker Fabrikaları Genel Müdürlük binasının Şeref Holü.

Bu holü ilk gezdiğimde, detayların güzelliği dikkatimi çektiğinde, "binanın mimarı Almanmış" cümlesini duymuştum. Oysa binanın avan projesi Bonatz'a aitti, tüm detayları kendi personelleri mimar Mukadder Çizer tasarlamıştı.
Şeker Fabrikaları Genel Müdürlük binasında, 1970 yılında eklenen üç katı, iç mekan detaylarında ve dış cephede ayırt etmek imkansızdı.

Merdiven korkulukları ilk beş katta nasılsa, eklenen son üç katta da aynı detayda tekrar uygulanmıştı. Kurumun mimarları böyledir dediler.
Şeker Fabrikaları Genel Müdürlük binası kat ilavesi projesini, Daire Başkanlığı görevinde de bulunmuş Y. Mimar Mühendis Yüksel Onaran ve tekniker Rahmi Dorken hazırlamış.

Y. Mimar Mukadder Çizer'in detay projelerini de incelemiş olmalılar. Projelerdeki yazı stilleri bile aynıydı
Şeker Fabrikaları Genel Müdürlük binasında, Y. Mimar Mukadder Çizer'in tasarladığı rüzgarlık kapısının her iki yönünden detaylar.

Bir yapıyı zamansız kılan da, bu özenli, üzerinde uzunca düşünülmüş, uygulanırken emek verilmiş detaylardır.
Şeker Fabrikaları Genel Müdürlük binasının inşa ve kat ilavesi süreçlerini, hava fotoğraflarından da izlemek istedim.
1952 / 1956 / 1970 / 1974 tarihli hava fotoğraflarında, bitişikte bulunan Zafer Anıtı-Zafer Parkı'nın dönüşümü ve Zafer Çarşısı inşası da izlenebiliyor.
Mukadder Çizer; İzmir Kınık İmar Planı (1950), Sinop Gerze İmar Planı (51), Erenköy’de Sayfiye Evi (51), Kalamış Yelken Kulübü Lokal Planı (51-52), Ankara Subay Evleri (51-52), Diyarbakır Lice İmar Planı (52), Ankara Türk Eti Yapı Kooperatifi Ankara Evleri (53) projelerini yapar.
Yüksek Mimar Ali Mukadder Çizer, daha sonra, mezun olduğu Lausanne Politeknik Üniversitesi'nde ders verir.

Montrö'de Eurotel Otel (1967) ve Montreux, Lausanne ve Zürich gibi şehirlerde otel, konut blokları, kilise ve sanayi tesisleri gibi yapıları tasarlar
Kaynak @alexandrefendi
Şeker Fabrikaları Genel Müdürlük binası için çalışırken, toplantı salonundaki büstün, Heykeltraş "Josef Torak" a ait, orijinal eserlerden biri olduğunu da keşfettim.

Josef Torak hakkında derya deniz bir anlatım için @Leventciv nun yazısını paylaşıyorum; lcivelekoglu.blogspot.com/2016/02/tarihten-bugune-dusen-notlar-26-subat.html?m=1
Şeker Fabrikaları Genel Müdürlük binasının, Ayetullah Sümer'in eseri olan duvar resimlerini de, doktora konusu duvar resimleri olan, sanat tarihçisi arkadaşımız @KaraaslanMzffr çalıştı. Kendisinin de yapının duvar resimlerini anlatmasını sabırsızlıkla bekliyorum.
Ayrıntılarına daldığım bir hikayeyi olabildiğince sadeleştirerek anlatmaya çalıştım.

Paylaşmayı atladığım belgelerden birinde, yurtdışında eğitime gönderilen öğrencilerin ihtiyaçlarını (ve muhtemelen başarılarını), yurtdışındaki eğitim müfettişlerimizin kontrol ettiği görülüyor.
Şeker Fabrikaları; Turhal'de, Eskişehir'de, fabrikada görev yapmış teknik ressam personelleri Mukadder Çizer'e, Almanya-İsviçre'de mimarlık eğitimi verdirmişti.
Genel Müdürlük binalarından başka; Montrö, Lozan ve Zürih'te önemli binalar tasarlayan bir mimar olmasını sağladılar.
Türkşeker Genel Müdürlük binası; girişte çekilmiş bir hatıra fotoğrafı, giriş kapısından detay.
Mentions
See All